Kartotek Ne? Küresel ve Yerel Perspektiflerle Bir Kavramın Yolculuğu
Bazı kavramlar vardır ki ilk duyduğumuzda basit gibi görünür ama içine daldıkça bambaşka dünyalara açılır. “Kartotek” de işte onlardan biri. Kimi için sadece bir dosyalama sistemi, kimi için bilgi düzenlemenin kalbidir. Ancak bu kavram, coğrafyadan kültüre, teknolojiden toplumsal alışkanlıklara kadar birçok farklı etkiden beslenir. Gel, bu yazıda birlikte “kartotek”in ne olduğunu anlamakla kalmayalım; aynı zamanda dünyadaki ve Türkiye’deki yansımalarına da yakından bakalım.
Kartotek Ne Demek?
En basit tanımıyla kartotek, bilgilerin düzenli ve sistematik şekilde kartlara yazılarak saklandığı klasik bir arşivleme ve kayıt sistemidir. Latince charta (kâğıt) ve Yunanca tēke (kutucuk, raf) kelimelerinden türemiştir. Yani aslında “kâğıtların düzenli tutulduğu yer” anlamına gelir.
Eskiden kütüphanelerde, devlet arşivlerinde, laboratuvarlarda ve hastanelerde kullanılan bu sistemde, her bilgi küçük kartlara yazılır, konuya göre sınıflandırılır ve özel çekmecelerde saklanırdı. Dijital çağda yerini veri tabanlarına bırakmış gibi görünse de kartotek hâlâ hem kavramsal hem de pratik anlamda önemli bir yer tutuyor.
Kartotek’in Küresel Yolculuğu: Bilginin Evrensel Haritası
📚 Avrupa’da: Bilginin Fiziksel Hafızası
19. yüzyıl Avrupa’sında bilgi patlaması yaşanırken, kütüphaneler ve devlet kurumları artan veriyi yönetebilmek için bir yönteme ihtiyaç duydu. Kartotek bu ihtiyaca yanıt verdi.
Almanya ve Fransa’da bilimsel araştırma merkezleri, deney sonuçlarını kartotek sistemiyle sakladı.
İskandinav ülkelerinde vatandaş kayıtları ve sağlık verileri yıllarca kartotek çekmecelerinde tutuldu.
Kütüphaneler, kitapların konularına göre kolayca bulunabilmesi için bu sistemi standart hâle getirdi.
Bugün bile Avrupa’nın birçok kamu arşivinde hâlâ yüz binlerce fiziksel kartotek bulunur; dijitalleşme projelerinde bu kartlar taranarak veri tabanlarına aktarılır.
🏛️ ABD’de: Veriden Stratejiye
Amerika’da kartotek, sadece bir dosyalama sistemi değil, bilgi stratejisinin çekirdeği hâline geldi.
20. yüzyılın ortalarında FBI ve CIA gibi kurumlar, kişisel dosyaları kartotek sistemiyle oluşturdu.
Üniversiteler araştırma projelerini kartotek tabanlı bilgi yönetimiyle planladı.
Bugün Google’ın ya da modern veri tabanlarının kullandığı indeksleme mantığı, aslında kartotek felsefesinin dijital bir evrimidir.
🧭 Asya’da: Gelenek ve Teknoloji El Ele
Japonya ve Güney Kore’de kartotek kavramı “hafıza kültürü”yle iç içe geçti. Bilginin kayıt altına alınması sadece arşivlemek değil, toplumsal hafızayı korumak anlamına geldi. Modern çağda bu sistem, veri yönetimi yazılımlarının arka planında hâlâ varlığını sürdürüyor.
Yerel Perspektif: Türkiye’de Kartotek Kültürü
Türkiye’de “kartotek” kelimesi özellikle kütüphaneler, hastaneler ve kamu kurumlarında uzun yıllar boyunca kullanılan bir sistem olarak tanındı.
Eski hastanelerde hasta bilgileri kartotek dosyalarında tutulur, muayene geçmişi tek bir çekmecede yıllarca saklanırdı.
Üniversite kütüphaneleri kitap kartlarını yazar adına, konuya ya da demirbaş numarasına göre sıralar ve araştırmacıların işini kolaylaştırırdı.
Emniyet ve nüfus müdürlüklerinde bile vatandaş bilgileri uzun yıllar boyunca kartotek sistemiyle saklandı.
Dijital dönüşümle birlikte bu yöntem yerini elektronik arşivlere bırakmış olsa da hâlâ bazı kurumlarda yedek veya referans kaynağı olarak varlığını sürdürüyor. Hatta hukuk ve tıp gibi bazı alanlarda eski kartotek kayıtları geçmişe dair önemli delil veya bilgi kaynağı olabiliyor.
Kültürel Farklılıklar: Aynı Sistem, Farklı Anlamlar
Kartotek, farklı kültürlerde farklı anlamlar kazanır.
Batı toplumlarında birey odaklı bilgi toplama aracı olarak görülürken,
Doğu toplumlarında kolektif hafızanın korunması ve kültürel sürekliliğin sağlanması aracı olarak kullanılmıştır.
Ayrıca toplumun bilgiye yaklaşımı da bu sistemi şekillendirir:
Bilginin güç ve kontrol aracı olarak görüldüğü yerlerde kartotek daha kapalı ve gizli tutulur.
Bilginin paylaşım ve gelişim aracı olarak görüldüğü yerlerde ise daha açık ve erişilebilir hâle gelir.
Kartotekten Dijitale: Sürekliliğin Dönüşümü
Bugünün dünyasında fiziksel kartotek çekmeceleri yerini dijital veri tabanlarına, bulut arşivlerine ve yapay zekâ destekli bilgi sistemlerine bıraktı. Ancak temel mantık değişmedi: Bilgiyi sınıflandır, sakla, erişilebilir kıl.
Günümüzde arama motorlarının çalışma prensibi, kütüphane katalogları, CRM sistemleri ve hatta sosyal medya algoritmaları bile bu eski sistemin dijital uyarlamalarıdır. Yani kartotek sadece geçmişin bir kalıntısı değil, dijital çağın da görünmez omurgasıdır.
İnsan Hikâyeleriyle Kartotek
Belki de en güzel örneklerden biri, yıllar sonra kaybolan bir aile ferdini kartotek kayıtları sayesinde bulan insanlardır. Arşiv çekmecelerinde saklanan küçük bir kart, bazen bir ailenin yeniden birleşmesini sağlar. Ya da bir araştırmacı, 50 yıl önce yazılmış bir deney notunu bulup kendi çalışmasına ilham alır. Bu hikâyeler, kartotekin sadece bir sistem değil, insanlık hafızasının parçası olduğunu gösterir.
Sonuç: Eski Bir Kavram, Yeni Bir Anlam
Kartotek, geçmişte sadece bir dosyalama sistemi gibi görünse de bugün bilgi çağının temel taşlarından biridir. Kültürel farklılıklarla şekillenen, teknolojik yeniliklerle evrilen bu kavram, hâlâ bilginin düzenlenmesi ve korunması açısından büyük önem taşır.
Peki sen hiç bir kütüphane çekmecesini karıştırıp geçmişin izlerini aradın mı? Ya da eski bir dosyada yıllar önce yazılmış bir notla karşılaştığında neler hissettin? Deneyimlerini ve düşüncelerini yorumlarda paylaş, bu yazıyı birlikte büyütelim.